7. Antwerpen

Onze-Lieve-Vrouwekerk, Antwerpen.

Karolus, 1507
Dm: 212 cm
Hm: 165 cm
Gw: 6434 kg¹³
Toon as¹⁴

Gieters: Willem en Jaspar Moer

Opschrift:¹⁵
Regel 1: (leliekruis) karolus * e * celso * castellae * rege * philippo ortus * av[us] * cui[us] * maximilianus * erat illius * auspicio * numeros * et * nomina * sensi tergeminis * curis * hic * mea * fata * terens *
Regel 2: (kruis) namq[ue] * dies * horis * distringo * bis * duodecis queq[ue] * deus * pellat * bella * facesq[ue] * cano k * cotereau * thesau[rario] wilhelmus * moer * cum * fratre * jaspare * me * conflarunt . anno * d[omi]ni * m * ccccc * vii *

(hoogte letterrand: 145 mm; hoogte letters: 30 mm)
‘Karolus is de zoon van Philips, verheven koning van Castilië, wiens grootvader Maximiliaan was. Onder zijn hoede merk ik getallen en namen op, terwijl ik hier mijn taak volbreng met een drievoudige opdracht, namelijk: de dag deel ik in tweemaal twaalf uren, bij oorlog en bij brand luid ik, maar moge God beide verhoeden. In het jaar onzes Heren 1507 hebben Willem Moer met [zijn] broer Jaspar mij gegoten [toen] K[arel of kanunnik?] Cotereau thesaurier was’

In de vierde torenkamer, de Caroluszaal, hangt de grootste luidklok van de kerk. Eertijds moest zij door zestien man worden geluid. Zij werd niet in opdracht van het stadsbestuur gegoten, maar de kerkmeesters van de Onze-Lieve-Vrouwekerk lieten haar vervaardigen. Uit haar opschrift blijkt echter dat zij ook als uurklok en stormklok fungeerde en eveneens als triomfklok diende.
Voordat de klok gegoten kon worden, kreeg het kapittel toestemming van het stadsbestuur om voor de klokkenspijs binnen Antwerpen het benodigde geld of voorwerpen te verzamelen, want zonder hulp van de goede lieden van de stad zou het niet mogelijk zijn een costelike clocke te laten gieten. Tinnen potten, koperen en bronzen pannen, kandelaars en andere zaken die de inwoners wilden geven, werden voor de nieuw te gieten Karolusklok opgehaald. Het archiefstuk meldt:
Men laet voorts weten, dat de kercmeesters van onser liever vrouwen kercke alhier, byder gratien gods, zeer cortelinge selen doen ghieten, eene costelike clocke, ten gerieve vanden gemeijnen ingesetenen vander stad. Ende omme deswille, dat den selven kercmeesters, der stoffe daer toe behoevende nyet wel mogelic en is te vervallene sonder hulpe vanden goeden lieden. Soe selen zij op 1ⁿ maendage naestcomende omme varen met wagenen om te vergaderen de stoffe van tennen pannen, metalen potten, candeleeren ende anderssins, die de goede lieden daer toe gheven sullen willen, ende gracie van gode verdienen. Geboden ende uutgeroepen bij gielise van couchout. Onderschoutet, Burgemeesteren, Schepenen ende Rade vander stad van Antwerpen den viijen van meye anno vijo voers. [1507].¹⁶
De kerkmeesters zullen met wagens rondgaan op de eerstvolgende maandag om de goederen van de burgers op te halen. De vrijgevigheid zal met de hemel worden beloond, wanneer we de gratie van God zo moge beschouwen.
Nadat de klokkenspijs was verzameld, werd klokkengieter Willem Moer uit ’s-Hertogenbosch uitgenodigd om de metalen te selecteren. Nadien goot hij samen met zijn broer Jaspar en enige werklieden – zo blijkt uit de kerkrekeningen – de klok op het kerkhof van de Onze-Lieve-Vrouwekerk. Zij kreeg de naam van de nog jonge Karel V, latere Heer der Nederlanden, die bij de wijding op de feestdag van Maria Hemelvaart (15 augustus 1507) aanwezig was. Of de schatbewaarder van het kerkkapittel, Cotereau, naast de financiële verantwoordelijkheid ook persoonlijk zorg heeft gedragen voor het opschrift en de decoraties van de Karolus staat in archiefstukken niet opgetekend.
We mogen veronderstellen dat zijn naam en functie echter niet zonder reden zijn vastgelegd. De klok heeft onversierde kroonarmen.
Het opschrift met gotische minuskels is in twee regels gesteld, de letterstokken zijn ingesneden en als woordscheiding dienen kleine rozetten en op enkele plaatsen grote tienbladige bloemen. Poettgen ontdekte – na ruggespraak – in het eerste deel van de Latijnse tekst van het opschrift een distichon als klankrijm, dat wil zeggen een combinatie van hexameter en pentameter.
Bij een pentameter stoten in het midden van een regel twee beklemtoonde lettergrepen op elkaar (zie asterix*). Het laatste deel van het opschrift is niet metrisch.
1a. karolus e celso castellae rege philippo (hexameter)
1b. ortus avus cuius * maximil[ia]nus erat (pentameter)
2a. illius auspicio numeros et nomina sensi
2b. tergeminis curis * hic mea fata terens
3a. namque dies horis distringo bis duodecis
3b. queque deus pellat * bella facesque cano
Boven de tekst is een boogfries met gotische kruisbloemen aangebracht.
Dicht op elkaar hangen aan de onderzijde boogvormen met lange en iets kortere bloemtrossen als een rij met ‘Gouden Regen’. Tussen de regels van het opschrift is – hier wel héél toepasselijk – de keten van het Gulden Vlies gegoten, zoals eerder op de klok van Loon op Zand (1500, cat. 67) en later onder meer op de Servaasklok van Maastricht (1515, cat. 69), bestaande uit vuurslagen, vonkende vuurstenen en Andreaskruisen.
Boven en onder de letterranden werden sierringen geplaatst evenals op de faussure en de slagring (vijf en drie).
Op de bovenflank is afwisselend drie keer een medaillon geplaatst met Maria en Kind in een stralenkrans en drie keer het wapen van Antwerpen. In de rekeningen staat: It[em] bet[aald] meester peeter den goutsmit als voer iij scilden metter borch ende iij marien beelden om op die clocke te printen in de forme xxv s[tuivers].¹⁷ Peeter Claes Heyns maakte de stadswapens, zijnde schilden met de burcht van Antwerpen, en het ontwerp van Maria met Kind ten halven lijve.¹⁸
Deze laatste decoratie komt nadien onder meer voor op klokken van de gieters Waghevens (hoofdstuk II, 3.2.8); op klokken van de gieters Moer wordt de plaquette niet meer aangetroffen.